Στις αρχές του 20ου
αιώνα, το μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων αποτελούσε τμήμα της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, όπου συμβίωναν ειρηνικά Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, και Εβραίοι. Όμως το καθεστώς αυτό μέχρι το
1924 είχε σταδιακά καταρρεύσει. Σχεδόν 400.000 μουσουλμάνοι διώχθηκαν από την
Ελλάδα, ενώ τουλάχιστον 1,2 εκατομμύριο Έλληνες Χριστιανοί Ορθόδοξοι
αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους στην Τουρκία. «Οι άνθρωποι
χρησιμοποιήθηκαν ως ‘λαχανικά’, που ξεριζώθηκαν από έναν τόπο και
μεταφυτεύτηκαν σε έναν άλλο» (Κωνσταντίνος Φωτιάδης, καθηγητής Ιστορίας
Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας). Αυτός ο ξεριζωμός, αυτοί οι μαζικοί διωγμοί,
δημιούργησαν μία άνευ προηγουμένου πληθυσμιακή ανακατανομή στη σύγχρονη Ελλάδα.
Οι αναμνήσεις και η
εμπειρία των απελαθέντων από τις χαμένες πατρίδες, διατυπώνονται στο βιβλίο του
δημοσιογράφου Bruce Clark Twice A Stranger: How Mass Expulsion Forged Modern Greece and Turkey. Το
βιβλίο αυτό αποτέλεσε την αφορμή και την πηγή για τη δημιουργία του ομώνυμου
ντοκιμαντέρ «Δύο φορές ξένος», παραγωγής ΕΡΤ 2009, το οποίο προβλήθηκε
από τη ΝΕΤ (*).
Επιπλέον, το 2012 (18
Σεπτεμβρίου έως 25 Νοεμβρίου) παρουσιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη (Κουμπάρη 1 και Βασ. Σοφίας, Αθήνα) η έκθεση «Δύο φορές ξένος». Επρόκειτο για μία
αναφορά στις μεγαλύτερες ανταλλαγές και εκτοπισμούς πληθυσμών του 20ου
αιώνα, όταν εκατομμύρια άνθρωποι ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους και μεταφέρθηκαν
σε μια καινούργια πατρίδα: από την Ελληνοτουρκική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923,
στη μαζική μετακίνηση Γερμανών και Πολωνών μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου
Πολέμου, στο διαχωρισμό της Ινδίας και τη δημιουργία του Πακιστάν το 1947, και
στην Κύπρο το 1974.
Το υλικό της έκθεσης προερχόταν από προσωπικές μαρτυρίες και σπάνιο
κινηματογραφικό και φωτογραφικό υλικό.
(*) Στην ερευνητική ομάδα του ντοκιμαντέρ συνεργάστηκαν οι: Στάθης
Πελαγίδης (καθηγητής του ΑΠΘ), Ανδρέας Αποστολίδης και Γιούρι Αβέρωφ
(σκηνοθεσία), Μπρους Κλαρκ – συγγραφέας–δημοσιογράφος – και Ιάκωβος Μιχαηλίδης
– ιστορικός – (επιστημονική επιμέλεια).
