(εισαγωγή στο εννοιολογικό πλαίσιο του «Χωρικού Αποκωδικοποιητή»)
Με κίνητρο το επιχείρημα ότι η θεώρηση της κατοικίας μόνο ως προϊόντος οικοδομικών εργασιών και ως καταφυγίου είναι ανεπαρκής, πρόθεσή μου είναι να αναπτύξω το μοντέλο ενός θεωρητικού εργαλείου ανάγνωσης «χώρου εν χρήσει».
Κεντρικό θέμα σ’ αυτή την αναζήτηση είναι η σημασιοδότηση και περιγραφή της οργάνωσης του οικιακού χώρου, όχι ως σύνολο υλικών δομικών στοιχείων ούτε ως μουσειακό κέλυφος αλλά ως προϊόν της δυναμικής συνύπαρξης τριών μεταβλητών: του περιέχοντος περιβλήματος, του περιεχομένου εξοπλισμού, και των ανθρώπων που ζουν και κινούνται μέσα σ’ αυτό το σύνολο.
Το βασικό πρόβλημα εντοπίζεται στο πώς μπορούμε να αποφανθούμε για πραγματικό ιστορικό χώρο, άρα σχέση ανθρώπου με πράγματα, με μόνο δεδομένο το άψυχο κέλυφος και τον εξοπλισμό του. Η απάντηση βρίσκεται μέσα σ’ εκείνο το ερευνητικό υλικό, το οποίο περιλαμβάνει προς επεξεργασία και παραμέτρους του ανθρώπινου παράγοντα, όπως στοιχεία κίνησης, δράσης, χαρακτήρων και συμπεριφοράς. Γι’ αυτό και αναζήτησα ως μεθοδολογικό εργαλείο ένα μέσον, το οποίο να αποτυπώνει δράσεις και άρα να αναπαριστά χώρο εν χρήσει.
Ο κινηματογράφος αποτελεί ένα πρόσφορο ερευνητικό μέσο γιατί, ενώ δεν παρέχει καμιά βεβαιότητα ότι προβάλλει την αλήθεια, εντούτοις αποτελεί ένα γενικό καθρέφτη, ίσως παραμορφωτικό αλλά πάντως γενικό καθρέφτη, ο οποίος προβάλλει με αξιοπιστία κοινά αποδεκτά πρότυπα ιδεολογιών και αντιλήψεων και χρησιμοποιείται συχνά και από πολύ κόσμο.
Είναι αυτονόητο ότι εφόσον συζητάμε για ένα μέσον που χειρίζεται κώδικες αναγνώσιμους και κατανοητούς κυρίως από τα μικρομεσαία αστικά στρώματα, αυτό που προβάλλουν οι ταινίες είναι αναπαραστάσεις αρχετύπων σύμφωνα με την αντιληπτικότητα του συγκεκριμένου κοινωνικού στρώματος.
Προκειμένου να συγκροτηθεί το σώμα του ερευνητικού υλικού, επελέγησαν κινηματογραφικές ταινίες, με βάση τα παρακάτω κριτήρια:
1. να προέρχονται από το ελληνικό δραματολόγιο και να αφορούν στον ελληνικό χώρο,
2. η πλοκή να διαδραματίζεται κυρίως σε χώρους κατοικίας,
3. να αναφέρονται στα περί των σχέσεων των ανθρώπων σε κοινωνικά ρευστή κατάσταση, γιατί σ’ αυτές τις σχέσεις αποκαλύπτονται τυπικές καταστάσεις, οι οποίες δίνουν έμφαση στη συναναστροφή,
4. η χρονολογία παραγωγής τους να κυμαίνεται από το 1950 μέχρι περίπου το 1970, περίοδο κατά την οποία η ελληνική κοινωνία έχει αρχίσει να αναλαμβάνει από τις καταστροφικές επιπτώσεις του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, και φθάνει λίγο πριν την δικτατορία, οπότε αρχίζει μια νέα εποχή ορισμού «κανόνων» και εμφανίζεται η τηλεόραση.
Το ύφος του ελληνικού κινηματογράφου της περιόδου 1950-70 κινείται στο πλαίσιο της ρεαλιστικής ηθογραφίας, δεχόμενο επιρροές από τις τάσεις που εκείνη την εποχή επικρατούν κυρίως στην Ιταλία και στην Αγγλία. Επομένως αυτό που αναπαριστά είναι μια ρεαλιστική αποτύπωση του τρόπου και των συνθηκών της ζωής. Σε αντίθετη περίπτωση δεν θα αποτελούσε αξιόπιστο εργαλείο αναπαράστασης πραγματικού χώρου εν χρήσει.
Για ερμηνευθούν στη γλώσσα της αρχιτεκτονικής αυτά που προβάλλει ο κινηματογράφος, χρησιμοποιήθηκαν δύο συστήματα παραμέτρων: οι Συμβάσεις του Εργαλείου Αναπαράστασης (τι σημαίνει κινηματογράφος ως μέσον έκφρασης, ποιος είναι ο ρόλος του σκηνοθέτη, ποιος ο ρόλος του θεατή, ποια η σύμβαση του σκηνοθέτη με το κοινό) και η Τυπολογία Χώρου (τι σημαίνει χώρος και ποια είναι η τυπολογία του χώρου). Ο χώρος της κατοικίας του ’50-’70 τελικά περιγράφεται με την αλληλεπίθεση των δύο αυτών συστημάτων.
Με βασική λοιπόν υπόθεση ότι η αναπαράσταση είναι διατύπωση προτύπων, μελέτησα κινηματογραφικές ταινίες εστιάζοντας την προσοχή μου στη μελέτη και περιγραφή του τρόπου συγκρότησης και αναπαράστασης του χώρου της κατοικίας ως υλοποιημένου αποτυπώματος δράσεων που αναπτύσσουν τα υποκείμενα, ανά στρωματικές κατηγορίες, και πώς η χωρική αυτή οργάνωση εκφράζει αρχές και τρόπους ζωής. Εάν οι εκάστοτε εκφράσεις αναπαράστασης χώρων, από διαφορετικούς σκηνοθέτες, που ασχολούνται με τον ίδιο τύπο χώρου, κατά την ίδια περίπου περίοδο, εμφανίζονται ίδιες ή περίπου ίδιες, αυτό θα αποτελούσε μία επαλήθευση του ότι συγκλίνουν σε μιαν αληθινή περιγραφή της πραγματικότητας.
-------------------------------------------------------------
Space as a stage set in the negotiation of truth
(The urban models of residential space in Greece in the 1950s and '60s as projected by the Greek cinema)
(introduction to the conceptual frame of «Space Decoder»)
-------------------------------------------------------------
Prompted by the argument that to review the residence only as the product of building work and as a refuge is inadequate, my intention is to develop the model of a theoretical tool for reading 'space in use'.
A central theme in this exploration is the ascription of meaning to and the description of the organisation of the space of the house, not as a totality of building elements or as a museum shell, but as a product of the dynamic co-existence of three variables: the containing casing, the equipment contained, and the people who live and function within this totality.
The basic problem is located in the question of how we can pronounce upon a real historical space, and therefore a relation between man and things, with the lifeless shell and its equipment as the sole given. The answer lies in that research material which also includes for elaboration parameters of the human factor, such as features of movement, action, character and behaviour. For this reason, I have looked for a medium as a methodological tool, which will survey action and thus represent space in use.
The cinema is a suitable means of research because, while it provides no certainty that it is projecting the truth, it nevertheless is a general mirror, perhaps a distorting mirror, but still a general mirror which reliably projects commonly accepted models of ideologies and approaches and is used frequently by large numbers of people.
It goes without saying that since we are discussing a means which makes use of codes legible and intelligible by chiefly the lower and middle bourgeois strata, what films project are representations of archetypes in accordance with the apprehension of the specific social stratum.
In order to structure the body of the research material, cinema films have been selected on the following criteria:
1. that they are drawn from the Greek repertoire and concern Greece;
2. that the plot unfolds largely in residential space;
3. that they deal with human relationships in a socially fluid situation, because in these relationships typical situations which emphasise social gatherings are revealed;
4. that their date of production should range between 1950 and approximately 1970, a period in which Greek society had begun to recover from the disastrous effects of the Second World War and to reach a point a little before the military dictatorship, when a new era for the definition of 'rules' began and television made its appearance.
The style of the Greek cinema in the period 1950-70 belonged within the genre of social realism, influenced by trends which at that period were dominant chiefly in Italy and Britain. Consequently, what it represents is a realistic portrayal of a way of life and its conditions. If it were not, it would not serve as a reliable tool for the representation of real space in use.
To explore in the language of architecture what the cinema projects, two systems of parameters have been used: the Conventions of the Tool of Representation (what does the cinema mean as a medium of expression, what is the role of the director, what is the role of the audience, what is the director's convention with the public?) and the Typology of Space (what does space mean and what is the typology of space?). The space of the residence of the '50s to the '70s is finally described by the superimposition of these two systems.
Thus, on the basic hypothesis that representation is a formulation of models, I have studied cinema films focusing my attention on the study and description of the manner of structuring and representation of the space of the residence as a realised imprint of the actions in which the subjects, by category of social stratum, have been engaged, and how this spatial organisation expresses principles and ways of life. If the expressions in individual instances of representations of spaces by different directors who have concerned themselves with the same type of space, at roughly the same period, prove to be the same or approximately the same, this would serve as confirmation of the fact that they are converging on a true description of reality.
